Κυριακή 26 Φεβρουαρίου 2012

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ανοίγει το εργαστήρι του

από τα αρχεία της ΕΡΤ
Όταν ο ποιητής μιλά για το έργο του, τότε για μας είναι ευτυχία και ανοίγει για λίγο η μυστική πόρτα και μυούμαστε στα μυστικά της τέχνης του.

Μανόλης Αναγνωστάκης- μελοποιημένη προσέγγιση του ιστορικού πλαισίου της ποίησής του













Μανόλης Αναγνωστάκης

η χρονογραμμή της ζωής και του έργου του
http://timerime.com/en/period/1033013/+++++++/

Τρίτη 17 Ιανουαρίου 2012

Κ.Π.Καβάφης "Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνήˑ 595 μ. Χ. "

Ακούστε το ποίημα εδώ και εδώ. Επίσης μπορείτε να συνοδεύσετε την προσωπική σας ανάγνωση που θα βρείτε στο Ψηφιακό Σχολείο με τη μουσική επένδυση ενός τραγουδιού που αφορά στην Αλεξάνδρεια και σας ταξιδεύει στην αγαπημένη πόλη του Καβάφη.




Ενδιαφέρουσα εκπομπή της ΕΡΤ για τον Καβάφη


Το ποίημα εντάσσεται στην ενότητα “ποιήματα για την ποίηση”.  Αποτελεί  ποίημα ποιητικής ή ποίημα αυτοαναφορικό.
Παρακολουθούμε το διάλογο του ποιητή με την ποίηση, με την τέχνη του. Μας βοηθά να κατανοήσουμε τις αισθητικές αρχές που τον καθοδηγούν , ανοίγει την πόρτα στο εργαστήρι του τεχνίτη. Η ποίηση αποτελεί το αντίδοτο κατά της φθοράς που επιφέρει ο πανδαμάτωρ χρόνος. Δεν θλίβει τον ποιητή ο θάνατος, που μάλλον αποτελεί φυσική κατάληξη της ζωής αλλά το γήρας, η εξασθένηση του σώματος και η αλλοίωση του κάλλους και της νιότης.  Το ποίημα αποτελεί εσωτερικό μονόλογο που αποδίδει τη συναισθηματική κατάσταση του ποιητή. Το ποιητικό προσωπείο συνεισφέρει στην αποστασιοποίηση από το προσωπικό πρόβλημα και μετατρέπει το βίωμα σε καθολικό. Ο ποιητής σπαράζει, αλλά δεν ομολογεί την ταυτότητά του. Αποκρύπτεται και αποκαλύπτεται, ταυτοχρόνως.

Τίτλος : αντιστρόφος ανάλογος σε σχέση με τον συνολικό αριθμό των στίχων του ποιήματος. Με δεδομένη την εποχή και το ρεύμα του νεορομαντισμού κια νεοσυμβολισμού μέσα από τα οποία εκφράζονται οι λογοτέχνες, έρχεται ο Καβάφης να εκφράσει ποιητικά τη μελαγχολία του αναβαθμίζοντας όμως τη λέξη μελαγχολία και ανανεώνοντας τον κλασικό τίτλο που περιείχε μόνο τη λέξη «μελαγχολία». Από’ την άλλη κλείνει ειρωνικά το μάτι σε όλους αυτούς τους ποιητές του καιρού του, προσθέτοντας το σχόλιο πως και άλλοι σε άλλο τόπο και καιρό είναι θλιμμένοι. Με την πρώτη λέξη δίνεται το ψυχικό κλίμα του ποιήματος.
"Επιπλέον , θα μπορούσε ο τίτλος να είναι « μελαγχολία ποιητού» τι χρειάζεται ο Ιάσωνας Κλεάνδρου , ένα φανταστικό πρόσωπο και μάλιστα στο τίτλο. Διαβάζοντας το ποίημα , βλέπουμε ότι ο ποιητής μέσα σ’ αυτό ξεγυμνώνει τον πόνο του. Θέλει να εκφράσει τον δικό του πόνο για τα γηρατειά, αλλά δε θέλει να τον φανερώσει. Για να κρυφτεί απ’ό τον αναγνώστη χρησιμοποιεί ένα προσωπείο, το οποίο σκιαγραφεί στον τίτλο. Χρεώνει όλο τον πόνο του σε άλλο. Ποιητής βέβαια είναι και ο Καβάφης . Στο ποίημα μάλιστα δεν υπάρχει αναφορά στον Ιάσωνα, παρά μόνο στον τίτλο. Ο Καβάφης λοιπόν και κρύβεται αλλά και φανερώνεται. Μας λέει : μην πιστέψετε το προσωπείο . και εγώ ποιητής είμαι . και εγώ τον ίδιο πόνο νιώθω." Ωστόσο, η ταύτιση είναι έμμεση καί έμμεσος ο διδακτισμός: τα λεγόμενα χρώνονται σε φανταστικό ποιητή.
Ιάσων: επινοημένο πρόσωποπου το όνομά του συνδέεται ετυμολογικά με την ίαση. Αποτελεί το προσωπείο του ποιητή. Κλεάνδρου: σημαίνει ένδοξος άνδρας. Ο Ιάσωνας είναι απόγονος ενός ενδόξου ανδρός. Δημιουργείται ένα είδος ειρωνείας καθώς το ποιητικό υποκείμενο που του αποδίδεται η ιδιότητα του ιατρού και είναι στη γενιά ενός ένδοξου άνδρα έρχεται να απογυμνώσει τον εαυτό του και να σπαράξει για μια ασθένεια που δεν έχει γιατρειά και, πιθανόν, δε θα του ταίριαζε η μελαγχολία ως καταγόμενος από ευγενική γενιά. Και όμως... σπαράζει. το φάρμακο, έστω και προσωρινό παυσίπονο, είναι η ποίηση.
Ιάσωνας Κλεάνδρου. = φανταστικό πρόσωπο :ο Ιάσωνας δίνει μια διαχρονική και καθολική αξία στα όσα λέει στο ποίημα. Αφού είναι ένα φανταστικό πρόσωπο θα μπορούσε να είναι ο οποισδήποτε ποιητής σε οποιαδήποτε εποχή. Τι χρειάζονται τότε οι προσδιορισμοί «εν Κομμαγηνή» και «595 μ.Χ.» ; ένα φανταστικό πρόσωπο θα μπορούσε να κινείται στο χώρο της φαντασίας , έξω από την πραγματικότητα. Ο Καβάφης είναι όμως ρεαλιστής ποιητής. Του χρειάζεται το ιστορικό πλαίσιο για να μας πείσει ότι πράγματι ο ποιητής αυτός και τα αισθήματά του δεν είναι προιόντα του ονείρου. Η ποιητική μορφή αποκτά σάρκα και οστά. Έτσι κατασκευάζει ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο, για να προσδώσει αυθεντικότητα και αληθοφάνεια στο θρήνο, αλλά και διαχρονικότητα και καθολικότητα.
 Κομμαγηνή : ανεξάρτητο κρατίδιο στα σύνορα Τουρκίας και Βόρειο- ανατολικής Συρίας. Ρωμαϊκή επαρχία και κατόπιν επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Καταλήφθηκε από τους άραβες το 638μ.Χ. Το 595 μ. Χ. που τοποθετεί ως ορόσημο ο Καβάφης το βασίλειο της Κομμαγηνής βρίσεκται σε παρακμή.  Έτσι, με τον τίτλο δημιουργεί ένα ιστορικό άλλοθι μέσα σε ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο. Επιτυγχάνει αποστασιοποιημένη έκφραση του πόνου χωρίς όμως μελοδραματισμούς.
  595 μ. Χ. Η μερομηνία αισθητοποιεί τη φθορά. Το κρατίδιο βρίσκεται σε φάση μεταβατική, λίγο πριν την καταστροφή από τους Πέρσες πρώτα και τους Άραβες αργότερα. Δεν είναι τυχαία η επιλογή των πέντε χρόνων πριν το κλείσιμο του αιώνα.

Ο αρχικός τίτλος του ποιήματος που γράφτηκε το 1918 ήταν "Μαχαίρι". Βρίσκεται στα 55 του χρόνια και αρχίζει να συνειδητοποιεί το επερχόμενο γήρας. Η μορφή, το σφρίγος του σώματος, η νεότης χάνονται και ο ποιητής δεν το επιθυμεί. Το 1921 τρία χρόνια μετά το ποίημα δημοσιεύεται και ο ποιητής αλλάζει τον τίτλο. Συγκεκριμενοποιείται το ποιητικό υποκείμενο, έστω και πλασματικά, και δίνεται η δυνατότητα της πολλαπλής ανάγνωσης.  
Εάν, πάλι, ήταν "Μελαγχολία ποιητού", τότε η ταύτιση θα ήταν άμεση και η τραγικότητα θα χανόταν. Το ερμηνευτικό εύρος θα περιοριζόταν.   

Εκφραστικά μέσα

Υπαλλαγή: φρικτό μαχαίρι αντί φρικτή πληγή
Μεταφορά: φρικτή πληγή, Τα φάρμακα φέρε Τέχνη της Ποιήσεως
Προσωποποίηση : η Ποίηση , η Φαντασία και ο Λόγος
Υπερβατό: νάρκης του άλγους δοκιμές αντί δοκιμές νάρκης του άλγους
Αποστροφή και προσφώνηση : εις σε προστρέχω, Τα φάρμακά σου φέρε, Τέχνη της Ποιήσεως 
Επανάληψη: είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι, φάρμακα, Τέχνη της Ποιήσεως, πληγή
Εικόνες: η εικόνα του γηρασμένου ποιητή που συνδυαλέγεται με την Ποίηση.  

Δύο ενότητες - ρόλος επανάληψης

Η δεύτερη ενότητα επαναλαμβάνει το περιέχομενο της πρώτης. Υπάρχει μάλιστα μια σαφής αντιστοιχία .
Στιχ 1-2 «το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι» ----- στιχ7 «είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι»
Στιχ 3 «δεν έχω εγκαρτέρηση καμιά» ----- η παύλα στον 7ο στίχο
Στιχ4-5 εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως που κάπως ξέρεις από φάρμακα» ---- στιχ 8 «τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως»
Στιχ 6 νάρκης του άλγους δοκιμές» --- που κάμνουνε –για λίγο- να μη νιώθεται η πληγή.
Η δεύτερη ενότητα αποτελεί μια γενίκευση της πρώτης. Ο ποιητής εκφράζει τον ίδιο πόνο , επαναλαμβάνει την ίδια παράκληση προς την ποίηση με λιγότερα λόγια. Η επανάληψη αυτή προσφέρει ένταση και δραματικότητα στο ποίημα , καθώς κάνει πιο έντονο τον πόνο του ποιητή και επιπλέον δίνει και την εικόνα της παράκλησης στο ποίημα , αφού στις προσευχές μας συνήθως επαναλαμβάνουμε τα αιτήματά μας προς το θεό.

Ερμηνευτική προσέγγιση

«Το γήρασμα….... καμιά» : η φθορά του σώματος και της μορφής που επέρχεται με το πέρασμα του χρόνου αρχίζει να γίνεται ορατή στον Ιάσωνα. Ο Καβάφης είναι τώρα 55 ετών. Βλέπει και αισθάνεται τα πρώτα σημάδια του γήρατος. Η λάμψη , η φρεσκάδα , η ομορφιά των χαρακτηριστικών χάνονται σταδιακά. Δε γερνάει όμως μόνο το σώμα , που βέβαια για τον ηδονικό Καβάφη είναι πολύ σημαντικό, πρωταρχικό θα λέγαμε. «γερνάει» και η όρεξη και η δύναμη για ζωή.Με τα χρόνια το πρόσωπο γεμίζει ρυτίδες, η λάμψη χάνεται και τα χαρακτηριστικά αλλοιώνονται. Παύει το σώμα να είναι ακμαίο και σφριγηλό.  Όλα αυτά  τρομοκρατούν τον ποιητή, τον πανικοβάλλουν. Ο ποιητής δεν έχει συμφιλιωθεί με την ανημποριά και την ασχήμια. Δεν μπορεί να τα αντέξει. «δεν έχει εγκαρτέρηση καμιά» έτσι βιώνει αυτήν την κατάσταση ως πληγή από φρικτό μαχαίρι». Η παρομοίωση του πόνου των γηρατειών με το πόνο από ένα μαχαίρι είναι αρκετά δυνατή και στόχο έχει να δείξει τη φρίκη αλλά και τη μη δυνατότητα σωτηρίας.   Ο στίχος μάλιστα επαναλαμβάνεται για να καταστήσει ολοφάνερη την επίδραση που έχει στον ποιητή το γήρασμα του σώματος και της μορφής.Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και ο αρχικός τίτλος του ποιήματος. Δεν υπονοείται μια απλή στενοχώρια ή μελαγχολία, αλλά ένα αβάσταχτο αίσθημα οδύνης και πόνου στην ψυχή. Ο ποιητής κατηγορηματικά δηλώνει πως βρίσκεται σε απόγνωση και δεν μπορεί να υπομείνει με καρτερικότητα και στωικότητα το γήρας. Δεν είναι δυνατόν να τηρήσει παθητική στάση, δεν ψάχνει ανακούφιση, αλλά δηλώνει ότι σταδιακά οδηγείται στην κατάθλιψη.
«Εις σε προστρέχω τέχνη της ποιήσεως» :Η τέχνη είναι το καταφύγιο του ποιητή. Η μόνη του παρηγοριά. Με αυτήν πιστεύει ότι θα γιατρέψει τη φθορά του χρόνου. Η προσωποποίηση το δεύτερο πρόσωπο « σε» δίνει ζωντάνια στο ποίημα αλλά και το ρήμα «προστρέχω» και τα κεφαλαία γράμματα «Τέχνη» και «Ποίηση» δίνουν στην επίκληση έναν λατρευτικό τόνο. Μπροστά μας έχουμε μια εικόνα ικεσίας. Ο ποιητής ,ως πιστός, προστρέχει ικέτης στο βωμό της θεάς – Ποίησης για να ζητήσει τη βοήθειά της. Παρατηρήηθηκε πως ο Καβάφης όταν αναφέρεται σε Τέχνη εννοεί την ερωτική ποίηση, ενώ στα υψηλά νοήματα αναφέρεται η Ποίηση.  
«Κάπως- νάρκης του άλγους- δοκιμές» : ο ποιητής όμως είναι βαθιά συνειδητοποιημένος άνθρωπος. Ποιητής παραμένει και στις πιο δύσκολες, υπαρξιακής αγωνίας, στιγμές. Μην ξεχνούμε πως και στο διαβατήριό του ο Καβάφης δήλωνε "ποιητής".  Ξέρει το αναπόφευκτο των γηρατειών. Ξέρει ότι κανείς δεν μπορεί να νικήσει τον χρόνο. Δεν περιμένει μια ριζική θεραπεία. Επιζητά απλώς μια πρόσκαιρη ανακούφιση, να κατευνάσει τον πόνο, να ναρκώσει το άλγος, να μη νιώθεται η πληγή. Και βέβαια δεν είναι σίγουρος για το αποτέλεσμα. Η ποίηση θα δοκιμάσει, κάπως, δε μπορεί να θεραπεύσει τα πάντα  Ο Καβάφης λοιπόν δεν έχει αυταπάτες. Αλλά το μόνο καταφύγιό του είναι η ποίηση. όλα είναι απόπειρες να κατευναστεί ο πόνος.
«εν φαντασία και λόγω» τα φάρμακα της ποίησης είναι αφενός η δύναμη της φαντασίας, που οδηγεί το νου του ποιητή εκεί όπου ο κοινός νους των ανθρώπων δε μπορεί να φτάσει. Τη φαντασία τη χρησιμοποιεί ειδικά ο Καβάφης σε πολλά ποιήματά του για να ξαναζωντανέψει τις μνήμες από το παρελθόν, τις όμορφες εμπειρίες της νιότης. Η φντασία είναι αναπλαστική κυρίως, δηλαδή, ανακαλεί και αναπλάθει εικόνες του παρελθόντοςμε την επενέργεια της μνήμης, αλλά και δημιουργική. .  Αφετέρου η μαγική λειτουργία του Λόγου, της γλώσσας , που αισθητοποιεί τις ποιητικές συλλήψεις. Βέβαια η λέξη λόγος έχει πάντα και την έννοια της ενδιάθετης σκέψης. Με το Λόγο αισθητοποιεί όσα συλλαμβάνει η ποίηση, δίνει υπόσταση στις σκέψεις.
«που κάμνουνε –για λίγο- να μη νιώθεται η πληγή» :η ποίηση δύναται να βοηθήσει τον ποιητή να ξεχαστεί για λίγο , να ευτυχήσει μέσα απ’ τη χαρά της δημιουργίας, να εκτονωθεί με την αισθητοποίηση του πάθους του, να ξεπεράσει τα γηρατειά μα την ανάπλαση και την αναβίωση των χαρούν της νιότης. Διευκρινίζεται η παροδικότητα του κατευνασμού του πόνου.
Αυτά όμως δεν κρατούν πολύ. Η πραγματικότητα είναι αμείλικτη.η δράση των φαρμάκων της Ποίησης είναι πρόσκαιρη, προσωρινή.
Αξιπρόσεκτο είναι πως το ποίημα αρχίζει με τη λέξη γήρασμα και τελειώνει με τη λέξη πληγή, γεγονός που δημιιουργεί ένα νοητό κλοιό για τον ποιητή, μέσα στον οποίο εγκλωβίζεται. Ακόμη πιο ασφυκτικός είναι ο κλοιός της δεύτερης στροφής, που αρχίζει και τελείωνει με την "πληγή", γεγονός που δημιουργεί αίσθηση ασφυξίας και αδιεξόδου.
«-για λίγο-» :άλλη μια ένδειξη της σημασίας που παίζει η στίξη στον Καβάφη. Το για λίγο μπαίνει ανάμεσα σε δύο παύλες και έτσι και η μορφή του ποιήματος μας δείχνει αυτό το μικρό χρονικό διάστημα στο οποίο καταφέρνει η ποίηση να δράσει και να ανακουφίσει τον ποιητή από τον πόνο των γηρατειών. Το μικρό αυτό κομμάτι αποκόπτεται από το υπόλοιπο ποίημα με τις δύο παύλες , όπως το μικρό κομμάτι της ποιητικής λειτουργίας παραμένει ξεχωριστό από την υπόλοιπη ζωή και διαρκεί λίγο.



Ο Τάφος του Κ. Π.  Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Μεταφορτώθηκε από την εξής ιστοσελίδα: